Ένα από τα πιο παράξενα μνημεία της Θεσσαλονίκης, που αποπνέουν μία μυστηριακή ατμόσφαιρα σε όποιον το επισκεφθεί από κοντά, είναι οι Ιστορικοί κήποι του Πασά, στο κέντρο της πόλης. Σε κοντινή απόσταση από τα Κάστρα, πίσω από το νοσοκομείο “Άγιος Δημήτριος”, οι Κήποι του Πασά, εντυπωσιάζουν με την ιδιόρρυθμη αρχιτεκτονική τους. Ίσως πολλοί να μην γνωρίζουν καν την ύπαρξή τους, καθώς πρόκειται για μία περιφραγμένη έκταση εκτός των ανατολικών τειχών της πόλης. Η σημερινή εικόνα του μνημείου δεν θυμίζει σε τίποτα την αίγλη που απέπνεε αυτή η φανταστική αρχιτεκτονική των αρχών του 20ου αιώνα.
Οι επικλινείς Κήποι του Πασά χτίστηκαν το 1904 και μέχρι σήμερα ανήκουν στον χώρο του νοσοκομείου. Πρόκειται για ένα μεγάλο οικόπεδο, μέσα στο οποίο υπάρχει μία μικρή ομάδα κτισμάτων που προορίζονταν για τη διακόσμηση του κήπου. Σε μία έκταση 1000 τ.μ σήμερα διασώζονται λίγα μόνο κτίσματα, τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα στο χώρο. Τα κτίσματα αυτά αποτελούνται από ένα συντριβάνι, μία σήραγγα γύρω από αυτό, μία στέρνα που εξυπηρετούσε στη συγκέντρωση του νερού, καθώς και μία χαμηλή πύλη η οποία οδηγεί σε υπόγειο χώρο και ένα υπερυψωμένο καθιστικό.
Η μεγάλη αυτή ελεύθερη έκταση περικλείστηκε από ψηλό περίβολο, φυτεύτηκαν πεύκα, ενώ σε ένα τμήμα της οργανώθηκε ένα καθιστικό με σιντριβάνια, βρύσες και άλλα διακοσμητικά στοιχεία προκειμένου να χαρίσουν δροσιά και ευχαρίστηση στον επισκέπτη, σε συνδυασμό και με τη θαυμάσια θέα στην πόλη.
Η ονομασία η οποία δόθηκε στους Κήπους του Πασά, δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένο πρόσωπο ενώ σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή που βρέθηκε στον χώρο, η δημιουργία τους χρονολογείται το 1904. Αποτελούν δείγμα “φανταστικής αρχιτεκτονικής”, σε ελεύθερο χώρο και αποτελούν ένα μοναδικό ολοκληρωμένο δημιούργημα του αρχιτεκτονικού αυτού ρεύματος στη Θεσσαλονίκη. Ο αρχιτέκτονας ή οι αρχιτέκτονες που κατασκεύασαν τους Κήπους του Πασά ήταν ανώνυμοι και θέλησαν να ακολουθήσουν τη μέθοδο της λεγόμενης “φανταστικής αρχιτεκτονικής”, η οποία χαρακτηρίζεται από πλήρη ελευθερία στη σύνθεση και στον συνδυασμό των υλικών. Στον ίδιο τύπο αρχιτεκτονικής, εντάσσονται έργα του Antoni Gaudi και ειδικά το πάρκο Guell (1900-1914), το οποίο σύμφωνα με αναφορές παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με τους Κήπους του Πασά στην ελευθερία και την οργανικότητα των μορφών.
Οι αρχές του 20ου αιώνα, ήταν μία εποχή όπου η Υψηλή Πύλη, στα πλαίσια που κατέβαλε για να εκσυγχρονίσει το Οθωμανικό κράτος, έκανε διάφορα δημόσια έργα, χαράσσονταν νέοι εμπορικοί δρόμοι ενώ κατασκευάζονταν δημόσια κτίρια σε εκλεκτικιστικό ρυθμό. Την εποχή εκείνη, οι Κήποι του Πασά ήταν γνωστοί στους κατοίκους της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι θέλησαν να δώσουν μία ποιητική ονομασία στο μνημείο, ωστόσο η ονομασία αυτή δεν συνδέεται με την πραγματικότητα. Ο λόγος είναι ότι δεν έχει υπάρξει καμία αναφορά, έως σήμερα, με κάποια κατοικία ή με κάποιον Τούρκο αξιωματούχο. Έτσι, είναι σχεδόν βέβαιο πως κτίστηκαν από την αρχή για να αποτελέσουν τον κήπο του νοσοκομείου. Αρχικά το νοσοκομείο λεγόταν Χαμιδιέ, αργότερα Ξενών, στη συνέχεια πήρε την ονομασία Δημοτικόν και τέλος ονομάστηκε Άγιος Δημήτριος, όπου και παραμένει έως σήμερα.
Ακόμα και σήμερα, οι Κήποι του Πασά, παραμένουν ένα απομονωμένο και εκκεντρικό μνημείο, αξίζει όμως μία επίσκεψη στο μυστηριακό αυτό τόπο, ο οποίος σε πολλούς εξακολουθεί να είναι άγνωστος. Το σίγουρο είναι πως θα προσφέρουν στον επισκέπτη μία ξεχωριστή εμπειρία.
